آیه 2 سوره حشر

هُوَ الَّذِي أَخْرَجَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْكِتابِ مِنْ دِيارِهِمْ لِأَوَّلِ الْحَشْرِ ما ظَنَنْتُمْ أَنْ يَخْرُجُوا وَ ظَنُّوا أَنَّهُمْ مانِعَتُهُمْ حُصُونُهُمْ مِنَ اللَّهِ فَأَتاهُمُ اللَّهُ مِنْ حَيْثُ لَمْ يَحْتَسِبُوا وَ قَذَفَ فِي قُلُوبِهِمُ الرُّعْبَ يُخْرِبُونَ بُيُوتَهُمْ بِأَيْدِيهِمْ وَ أَيْدِي الْمُؤْمِنِينَ فَاعْتَبِرُوا يا أُولِي الْأَبْصارِ «2»

شأن نزول: بطور اجمال آنكه: در مدينه سه دسته از يهود كه با حضرت عهد بسته بودند عهد را شكستند، و سبب آن بود كه آنها را ملاقات نمود براى ديه دو نفر از اصحاب كه كشته بودند. چون حضرت داخل شد، كعب اشرف به حيله اظهار بشاشت، گفت: مرحبا يا ابا القاسم. برخاست طعامى مهيا و قصدش آن بود كه حضرت را به قتل رساند. جبرئيل نازل شد و مكر آنها را خبر داد.

جلد 13 - صفحه 89

حضرت مراجعت به مدينه كرد و محمد بن مسلم انصارى را امر فرمود كه بنو نضير را گويد: خدا مكر آنها را اخبار فرمود، حال يا از بلد ما خارج شوند يا اعلان حرب نمايند. عبد اللّه ابىّ [به يهودان‌] گفت: خارج نشويد و محاربه نمائيد، من و قوم من شما را نصرت نمائيم. حضرت اقدام به حرب نمود و رايت را به امير المؤمنين عليه السّلام داد و قلعه را محاصره نمودند. عاقبت بعد از گفتگوهاى زياد و تهديدات بسيار، كفار به بلاد متفرق شدند؛ حق تعالى در باره ايشان نازل فرمود:

هُوَ الَّذِي‌: او است خدائى كه از روى اذلال و خذلان، أَخْرَجَ الَّذِينَ كَفَرُوا: بيرون نمود آنان را كه ايمان نياوردند، مِنْ أَهْلِ الْكِتابِ‌: از اهل كتاب تورات، يعنى يهود بنو نضير، مِنْ دِيارِهِمْ‌: از منزلها و خانه‌هاى خود كه در مدينه داشتند، لِأَوَّلِ الْحَشْرِ: در اول راندن ايشان از جزيره عرب به شام. و اوليت آن، به اعتبار آنست كه اين نوع مذلت، قبل از اين به ايشان نرسيده بود.

يا اول حشر آنها به اعتبار آنستكه آخر حشر آنها از خيبر باشد به شام، يا آخر حشر روز قيامت خواهد بود؛ چنانچه در روايت است كه در آخر الزمان آتشى از جانب مشرق بيايد و همه مردم را به زمين شام راند. ابن عباس گفته: هر كه شك دارد كه زمين محشر، زمين شام است، بايد كه اين آيه بخواند، زيرا حضرت، ايشان را فرمود جلاى وطن كنيد و از منازل خود بيرون رويد. گفتند: به كجا رويم؟ فرمود: به زمين محشر؛ بعد حق تعالى اين آيه نازل فرمود:

بعد از آن از روى امتنان بر مؤمنان مى‌فرمايد: ما ظَنَنْتُمْ أَنْ يَخْرُجُوا:

گمان نداشتيد اى مؤمنان آنكه بيرون روند بنى نضير از مدينه به جهت شوكت و شجاعت و كثرت آنان، وَ ظَنُّوا أَنَّهُمْ‌: و گمان بردند آنانكه ايشان، مانِعَتُهُمْ حُصُونُهُمْ مِنَ اللَّهِ‌: منع كننده و بازدارنده است ايشان را قلعه‌ها از عذاب خدا، يعنى گمانشان آن بود كه قلعه‌ها آنها را باز خواهد داشت و اصلا به خواطر آنها نمى‌گذشت كه ايشان مخذول و مقهور شوند. فَأَتاهُمُ اللَّهُ‌: پس بيامد ايشان را عذاب خدا، مِنْ حَيْثُ لَمْ يَحْتَسِبُوا: از آنجا كه گمان نمى‌بردند و تصور آن نمى‌كردند به جهت قوت وثاقت و محكمى قلعه‌ها، وَ قَذَفَ فِي قُلُوبِهِمُ‌

جلد 13 - صفحه 90

الرُّعْبَ‌: و بيفكند خداى تعالى در دلهاى آنان ترس و بيم را به سبب كشته شدن كعب، رئيس آنها؛ و جلاء اختيار كردند، يُخْرِبُونَ بُيُوتَهُمْ‌: خراب مى‌كردند خانه‌هاى خود را، بِأَيْدِيهِمْ وَ أَيْدِي الْمُؤْمِنِينَ‌: به دستهاى خود و به دستهاى مؤمنان، يعنى ايشان بواطن را خراب مى‌كردند و ايشان ظواهر را.

ابن عباس گفته: مسلمانان از بيرون سوراخ مى‌كردند تا به اندرون روند و اموال آنها را غارت گيرند، و ايشان از اندرون ديوارها مى‌شكافتند تا فرار كنند.

مروى است كه يهود دانستند كه منازل آنها به دست مسلمانان خواهد افتاد، خانه‌ها خراب تا هرچه مى‌خواستند از درها و چوبها ببرند، پس ششصد شتر بار كردند. اظهار جلادت نمودند، از مدينه به شام رفتند.

فَاعْتَبِرُوا يا أُولِي الْأَبْصارِ: پس عبرت يابيد و پند يابيد اى صاحبان بينائى، و احوال آنها را تأمل كنيد كه چگونه خداى تعالى مؤمنان را بر آنها مسلط گردانيد بدون قتال و جدال، تا به مرتبه‌اى كه از خوف و هيبت مؤمنان، همه خانه‌هاى خود را رها كرده فرار نمودند.

بيان: معنى عبرت و اعتبار، نظر است در امرى تا به سبب آن شي‌ء ديگر كه از جنس آن باشد، معلوم گردد. پس مراد استدلال است به اين، بر صدق حضرت پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم، چه آن حضرت مؤمنان را وعده داده بود كه خداى تعالى ديار و اموال بنو نضير را بدون قتال و جدال به ايشان كرامت فرمايد؛ و اين خبر، موافق با مخبر به واقع شد، پس آيه دلالت دارد بر صدق نبوت حضرت.

(آيه 3)

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ‌

سَبَّحَ لِلَّهِ ما فِي السَّماواتِ وَ ما فِي الْأَرْضِ وَ هُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ «1» هُوَ الَّذِي أَخْرَجَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْكِتابِ مِنْ دِيارِهِمْ لِأَوَّلِ الْحَشْرِ ما ظَنَنْتُمْ أَنْ يَخْرُجُوا وَ ظَنُّوا أَنَّهُمْ مانِعَتُهُمْ حُصُونُهُمْ مِنَ اللَّهِ فَأَتاهُمُ اللَّهُ مِنْ حَيْثُ لَمْ يَحْتَسِبُوا وَ قَذَفَ فِي قُلُوبِهِمُ الرُّعْبَ يُخْرِبُونَ بُيُوتَهُمْ بِأَيْدِيهِمْ وَ أَيْدِي الْمُؤْمِنِينَ فَاعْتَبِرُوا يا أُولِي الْأَبْصارِ «2» وَ لَوْ لا أَنْ كَتَبَ اللَّهُ عَلَيْهِمُ الْجَلاءَ لَعَذَّبَهُمْ فِي الدُّنْيا وَ لَهُمْ فِي الْآخِرَةِ عَذابُ النَّارِ «3» ذلِكَ بِأَنَّهُمْ شَاقُّوا اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ مَنْ يُشَاقِّ اللَّهَ فَإِنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقابِ «4»

ما قَطَعْتُمْ مِنْ لِينَةٍ أَوْ تَرَكْتُمُوها قائِمَةً عَلى‌ أُصُولِها فَبِإِذْنِ اللَّهِ وَ لِيُخْزِيَ الْفاسِقِينَ «5»

ترجمه‌

تنزيه نموده است مر خدا را آنچه در آسمانها و آنچه در زمين است و او است ارجمند درست كردار

او است آنكه بيرون كرد آنان را كه كافر شدند از اهل كتاب از منزلهاشان براى اولين بيرون كردن دسته جمعى گمان نداشتيد كه خارج شوند و گمان كردند آنها كه باز دارنده است آنان را حصارهاشان از حكم خدا پس آمد آنها را فرمان خدا از جائيكه گمان نميكردند و انداخت در دلهاشان هراس را كه خراب ميكردند خانه‌هاى خود را بدست خود و دست مؤمنان پس عبرت گيريد اى صاحبان ديده‌ها

و اگر نه آن بود كه مقدّر كرده بود خدا براى آنان بيرون شدن از خانمان را هر آينه عذاب كرده بودشان در دنيا و براى آنها در آخرت عذاب آتش است‌

اين بسبب آنست كه آنها مخالفت نمودند با خدا و پيغمبرش و هر كه مخالفت كند با خدا پس همانا خدا سخت عقوبت است‌

آنچه را بريديد از درخت خرماى خوب يا واگذاشتيد آنرا ايستاده بر ريشه‌هاى خود پس باذن خدا است و تا خوار كند متمرّدان را.

تفسير

تسبيح و تنزيه و تقديس تمام موجودات ارضيّه و سماويّه خالق و

جلد 5 صفحه 171

مربّى و نگهدار خودشان را بلسان حال و مقال مكرّر بيان شده و عزّت و قدرت و درست‌كارى و حكمت خدا محتاج به بيان نيست و مستفاد از نقل قمّى ره در شأن نزول آيات آتيه آنست كه در مدينه سه قبيله از يهود بودند بنى نضير و بنى قريظه و قنيقاع و ما بين آنها و پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم عهد مقرّرى بود پس نقض نمودند عهد خود را و سبب نقض عهد بنى نضير آن بود كه پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم آمد نزد آنها تا قرض كند از آنان براى پرداخت خونبهاى دو نفر از معاهدين آنها كه يكنفر از اصحاب آن حضرت آن دو را ناگهانى كشته بود و چون وارد شد بر كعب بن اشرف كه رياست بر آنها داشت او قصد نمود قتل حضرت و همراهانش را و جبرئيل او را آگاه نمود و حضرت برخاست و مراجعت فرمود و بآنها خبر داد كه من از نيّت شما مطّلع شدم پس يا از مدينه بيرون رويد يا آماده جنگ باشيد و آنها حاضر شدند كه بيرون روند ولى عبد اللّه بن ابى منافق آنها را مغرور بكمك خود و يارانش كرد و گفت ما با شما جنگ ميكنيم و اگر مغلوب شديم با شما از مدينه بيرون ميرويم و لذا استنكاف از بيرون رفتن نمودند و حاضر براى جنگ شدند و آن منافق با آنها كمك ننمود و پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم امير المؤمنين عليه السّلام را علمدار و امر بتقدّم فرمود و خود با اصحاب تكبيرگويان بدنبال آمد و آنها را محاصره نمود و چون پيغمبر بمقابل بيوت آنها رسيد آنان آنچه نزديك بخودشان بود از ابنيه براى خود حصن نمودند و آنچه را نزديك پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم بود خراب كردند و پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم امر فرمود درختان خرماى آنها را قطع نمايند و آنها بجزع درآمدند و گفتند اى محمد آيا خدا تو را امر بفساد نموده اگر اين درختان از آن تو است قطع كن و اگر از ما است بگذار و حاضر شدند اموال خود را بردارند و بروند و پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود بقدريكه شتر حمل نمايد برداريد و آنها حاضر نشدند ولى بعد از چند روز راضى شدند و پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود هيچ حق نداريد ببريد و اگر ببينيم كسى چيزى ميبرد او را ميكشيم و آنها دست خالى رفتند بعضى بفدك و وادى القرى و بعضى بشام و در مجمع اين شأن نزول را با اضافاتى كه از آن جمله قتل كعب بن اشرف بدست محمد بن مسلمه بامر پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم بعد از مراجعت از نزد او است نقل نموده ولى‌

جلد 5 صفحه 172

چون از معصوم نبود و اختلافاتى هم با روايت قمى ره داشت حقير از ذكر آن صرف نظر نمودم و بنابر اين مفاد آيات آنست كه خداوند آن ذات قهّارى است كه بيرون كرد كفار اهل كتاب را از ديار خودشان و اين دفعه اول بيرون كردن دسته جمعى آنها بود از منازلشان بشام و غيرها و دفعه دوم در رجعت يا قيامت است بزمين شام يا صحراى محشر چون در مجمع از ابن عباس نقل نموده كه پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم بآنها فرمود بيرون رويد گفتند بكجا فرمود بزمين محشر و قمى ره از امام مجتبى عليه السّلام نقل نموده كه مردم در قيامت محشور ميشوند نزد صخره بيت المقدس و جمعى از مفسّرين تصريح نموده‌اند كه حشر اوّلشان جلاء آنها از مدينه بود بشام و حشر دومشان در قيامت است آنهم بزمين شام و معناى حشر بيرون كردن جمعى است از مكانى بمكان ديگر و مسلمانان گمان نميكردند آنها باين سهولت از مدينه جلاء وطن نمايند چون عدّه و عدّه آنها كافى براى مقاومت بود و خود آنها هم با اسلحه و حصارهاى محكمى كه داشتند گمان ميكردند ميتوانند دفاع از پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم كنند ولى بعد از كشته شدن كعب بن اشرف كه از مجمع نقل شد بامر پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم و خواست خداوند آنها چنان مرعوب شدند كه بهيچ وجه اظهار حياتى ننمودند و چون پيغمبر (ص) امر فرمود بقطع اشجار آنها كه وسيله ارتزاقشان بود يك مرتبه دل از اقامت كندند و عازم رحيل شدند و هيچ تصوّر نمينمودند كه چنين عذاب ناگهانى از خدا بر آنان نازل شود و بدست خودشان ابنيه خارجى خودشان را خراب نمودند براى بدست آوردن آلات قيمتى آنها و نيفتادنشان در دست مسلمانان و مسلمانان هم با آنها كمك ميكردند در خرابى براى تعذيب آنها و توسعه ميدان جنگ و اينكه خداوند نسبت خرابى را بآنها داده بدست خودشان و دست اهل ايمان ظاهرا بمناسبت آن باشد كه سبب خرابى را كه نقض عهد و غدر با پيغمبر بوده آنها فراهم نموده بودند و بعضى گفته‌اند اطاقهاى داخلى را خودشان خراب نمودند در وقت جلاء از وطن براى آن كه بدست مسلمانان نيفتد و ابنيه خارجى را مسلمانان خراب كردند قبلا تا برسند بحصارهاشان پس بايد ارباب عقل و دانش از اين قبيل وقايع عبرت گيرند و بدانند هر كه با خدا و پيغمبر در افتاد ور افتاد و نيز بايد

جلد 5 صفحه 173

بدانند كه خدا و پيغمبر اگر چه ارحم الرّاحمين و رحمة للعالمين ميباشند ولى اشدّ المعاقبين و غلظة للكافرين هم هستند و صفت رحمت و مروّت و غلظت و خشونت هر يك بايد بجا و محلّ خود بكار رود و اگر خداوند فرض و مقدّر نفرموده بود براى آنها جلاء از وطن را مانند بنى قريظه در دنيا بقتل مردان و سبى زنان و اطفال معذّب مى‌شدند و در هر حال عذاب آخرت آنها بجاى خود محفوظ است اين نتيجه شقاق و غدر با خدا و پيغمبر است و كسى تصوّر نكند كه قطع درختان خوب قيمتى خرماى آنها خلاف انصاف و رويّه عقلاء بوده چون آنچه از آنها قطع و آنچه باقى گذارده شده بامر خدا بوده و بر طبق حكمت و مصلحت است كه بسبب آن اميدشان از اقامت قطع شود و بذلّت و خوارى و دلسوختگى بيرون روند و بانتقام غدر و مكر با خدا و پيغمبر برسند و ديگر بچنين اعمال قبيحه‌اى اقدام ننمايند.

بِسم‌ِ اللّه‌ِ الرَّحمن‌ِ الرَّحِيم‌ِ

سَبَّح‌َ لِلّه‌ِ ما فِي‌ السَّماوات‌ِ وَ ما فِي‌ الأَرض‌ِ وَ هُوَ العَزِيزُ الحَكِيم‌ُ «1» هُوَ الَّذِي‌ أَخرَج‌َ الَّذِين‌َ كَفَرُوا مِن‌ أَهل‌ِ الكِتاب‌ِ مِن‌ دِيارِهِم‌ لِأَوَّل‌ِ الحَشرِ ما ظَنَنتُم‌ أَن‌ يَخرُجُوا وَ ظَنُّوا أَنَّهُم‌ مانِعَتُهُم‌ حُصُونُهُم‌ مِن‌َ اللّه‌ِ فَأَتاهُم‌ُ اللّه‌ُ مِن‌ حَيث‌ُ لَم‌ يَحتَسِبُوا وَ قَذَف‌َ فِي‌ قُلُوبِهِم‌ُ الرُّعب‌َ يُخرِبُون‌َ بُيُوتَهُم‌ بِأَيدِيهِم‌ وَ أَيدِي‌ المُؤمِنِين‌َ فَاعتَبِرُوا يا أُولِي‌ الأَبصارِ «2»

اما الكلام‌ ‌في‌ فضلها: اخباري‌ ‌از‌ ‌إبن‌ بابويه‌ و خواص‌ القرآن‌ ‌از‌ پيغمبر و ‌از‌ حضرت‌ صادق‌ عليهما الصلاة و السّلام‌ روايت‌ كرده‌اند ‌که‌ مفاد ‌آنها‌ اينست‌ ‌که‌ كسي‌ ‌که‌ قرائت‌ كند جنّت‌ و نار و عرش‌ و كرسي‌ و هفت‌ آسمانها و زمينها و هواء و ريح‌ و طير و شجر و جبال‌ و شمس‌ و قمر و ملائكه‌ ‌بر‌ ‌او‌ صلوات‌ ميفرستند و استغفار مي‌كنند و ‌از‌ حزب‌ اللّه‌ المفلحين‌ مي‌شود، و ‌اگر‌ ‌در‌ ‌آن‌ روز ‌ يا ‌ شب‌ بميرد ‌از‌ اهل‌ جنّت‌ ‌است‌ و ‌غير‌ اينها ‌که‌ موجب‌ قضاء حاجت‌ ميشود ‌اگر‌ ‌در‌ چهار ركعت‌ نماز حاجت‌ بخواند و ‌اگر‌ ‌در‌ شب‌ جمعه‌ بخواند ايمن‌ ‌از‌ بلاء ميشود و ‌اگر‌ ‌بر‌ ‌خود‌ معلّق‌ كند ‌در‌ عقب‌ ‌هر‌ حاجتي‌ برود برآورده‌ ميشود، لكن‌ چون‌ اخبار سند معتبري‌ نداشت‌ ‌از‌ نقل‌ عين‌ عبارات‌ ‌آنها‌ صرف‌ نظر كرديم‌.

سَبَّح‌َ لِلّه‌ِ گفتيم‌ تسبيح‌ دو اطلاق‌ دارد خاص‌ّ و عام‌ّ. امّا الخاص‌ّ: تنزيه‌ و تقديس‌ حق‌ّ ‌است‌ ‌از‌ جميع‌ عيوب‌ و نقائص‌ ذاتا و صفة و فعلا. امّا العام‌ّ: مطلق‌ اذكار ‌را‌ شامل‌ مي‌شود.

ما فِي‌ السَّماوات‌ِ وَ ما فِي‌ الأَرض‌ِ تعبير بمادون‌ ‌من‌ ‌براي‌ تعميم‌ ذوي‌ العقول‌ و ‌غير‌ ‌آنها‌ ‌است‌ مثل‌ شمس‌ قمر كواكب‌ عرش‌ كرسي‌ جمادات‌ نباتات‌ حيوانات‌ و ‌غير‌ اينها.

جلد 16 - صفحه 467

وَ هُوَ العَزِيزُ الحَكِيم‌ُ الغالب‌ القاهر القادر العليم‌. الحكيم‌ العادل‌ العالي‌ المتعال‌.

هُوَ الَّذِي‌ أَخرَج‌َ الَّذِين‌َ كَفَرُوا مِن‌ أَهل‌ِ الكِتاب‌ِ راجع‌ بقبيله بني‌ نضير ‌از‌ يهود ‌که‌ چون‌ پيغمبر بمدينه‌ هجرت‌ فرمود آمدند ‌با‌ حضرت‌ معاهده‌ كردند ‌که‌ متعرّض‌ ‌آنها‌ نباشد مشروط ‌بر‌ اينكه‌ ‌آنها‌ ‌هم‌ ‌با‌ مشركين‌ و ساير كفّار ‌هم‌ دست‌ نشوند ‌تا‌ ‌در‌ جنگ‌ بدر و فتح‌ مسلمين‌ گفتند ‌اينکه‌ همان‌ ‌است‌ ‌که‌ ‌بما‌ خبر داده‌اند ولي‌ چون‌ جنگ‌ احد پيش‌ آمد و مسلمين‌ فرار كردند اينها جرأت‌ پيدا كردند و ‌با‌ ساير قبائل‌ يهود ‌هم‌ دست‌ شدند و جماعتي‌ ‌را‌ فرستادند و ‌با‌ ابو سفيان‌ و مشركين‌ قريش‌ عهد و ميثاق‌ بستند ‌بر‌ مقاتله‌ پيغمبر و دو نفر ‌از‌ مسلمين‌ ‌را‌ كشتند حضرت‌ تشريف‌ برد مطالبه ديه ‌آنها‌ ‌را‌ بكند اينها قصد كردند ‌که‌ ‌از‌ بام‌ قصر ‌خود‌ سنگ‌ رها كنند ‌بر‌ سر ‌آن‌ حضرت‌، حضرت‌ تشريف‌ برد مدينه‌ و لشكري‌ فرستاد ‌بر‌ ‌آنها‌ اينها درهاي‌ قصرهاي‌ ‌خود‌ ‌را‌ بستند ‌که‌ مسلمين‌ وارد نشوند حضرت‌ امر فرمود نخل‌هاي‌ ‌آنها‌ و مزارع‌ ‌آنها‌ ‌را‌ بسوزانند اينها بالحاح‌ و التجاء ‌در‌ آمدند و رعبي‌ ‌در‌ قلب‌ ‌آنها‌ پيدا شد حضرت‌ ‌از‌ قتل‌ ‌آنها‌ صرف‌ نظر نمود مشروط ‌بر‌ اينكه‌ ‌از‌ حجاز خارج‌ شوند و بطرف‌ شام‌ بروند قبول‌ كردند و وسائل‌ مسافرت‌ ‌آنها‌ ‌را‌ حضرت‌ فراهم‌ كرد و ‌آنها‌ رفتند جز جماعتي‌ ‌از‌ ‌آنها‌ ‌که‌ بعض‌ نقاط قصرها ‌را‌ خراب‌ كردند و فرار كردند و بيهود خيبر ملحق‌ شدند و شرح‌ ‌اينکه‌ قضايا مفصّل‌ ‌است‌، لذا ‌خدا‌ ميفرمايد ‌او‌ ‌است‌ خدايي‌ ‌که‌ بيرون‌ كرد كساني‌ ‌که‌ ‌از‌ اهل‌ كتاب‌ كافر بودند ‌که‌ بني‌ نضير باشند.

مِن‌ دِيارِهِم‌ ‌که‌ مدينه‌ ‌باشد‌ بطرف‌ شام‌ و ايله‌.

لِأَوَّل‌ِ الحَشرِ اول‌ طائفه‌ ‌از‌ كفّار اينها بودند ‌که‌ اخراج‌ بلد شدند و جلاء وطن‌ كردند و حشر بمعني‌ سوق‌ جمعيت‌ بمحل‌ ديگري‌ و لذا قيامت‌ صحراي‌ محشر ‌است‌ ‌که‌ خداوند مبعوث‌ ميفرمايد تمام‌ جن‌ّ و انس‌ ‌را‌ و سوق‌ مي‌دهد ‌آنها‌ ‌را‌ ‌در‌ ‌آن‌ صحراي‌ قيامت‌:

ما ظَنَنتُم‌ أَن‌ يَخرُجُوا ‌شما‌ مسلمين‌ گمان‌ نمي‌كرديد ‌که‌ اينها ‌را‌ بتوانيد اخراج‌ بلد كنيد و اينها بيرون‌ روند.

جلد 16 - صفحه 468

وَ ظَنُّوا أَنَّهُم‌ مانِعَتُهُم‌ حُصُونُهُم‌ و ‌آنها‌ گمان‌ كردند ‌که‌ درهاي‌ قلعه‌هاي‌ ‌خود‌ ‌را‌ بستند و ‌در‌ حصون‌ ‌خود‌ جاي‌ گرفتند ديگر مسلمانان‌ نمي‌توانند بآنها دست‌ پيدا كنند و حصون‌ ‌آنها‌ مانع‌ مي‌شود ‌از‌ مسلمين‌.

مِن‌َ اللّه‌ِ ‌که‌ ‌خدا‌ قدرت‌ ندارد و اينها ‌را‌ اخراج‌ كند العياذ.

فَأَتاهُم‌ُ اللّه‌ُ مِن‌ حَيث‌ُ لَم‌ يَحتَسِبُوا و ‌لو‌ خداوند چنان‌ ‌آنها‌ ‌را‌ بيچاره‌ كرد ‌که‌ چون‌ پيغمبر دستور داد نخلستانهاي‌ ‌آنها‌ و مزارع‌ ‌آنها‌ ‌را‌ آتش‌ زنند ‌که‌ آمدند ‌يعني‌ قدرت‌ الهي‌ اينها ‌را‌ ناچار كرد آمدند و قرار داد و عهد كردند ‌که‌ ‌از‌ مدينه‌ بطرف‌ شام‌ بروند و حضرت‌ وسايل‌ حركت‌ ‌آنها‌ ‌را‌ فراهم‌ كرد و رفتند.

وَ قَذَف‌َ فِي‌ قُلُوبِهِم‌ُ الرُّعب‌َ ‌از‌ ترس‌ قتل‌ و اسيري‌ باين‌ جلاء وطن‌ تن‌ ‌در‌ دادند.

يُخرِبُون‌َ بُيُوتَهُم‌ بِأَيدِيهِم‌ ‌آن‌ جماعتي‌ ‌که‌ ‌از‌ ‌آنها‌ فرار كردند ديوارهاي‌ حصون‌ ‌خود‌ ‌را‌ شكافتند و فرار كردند و بيهود خيبر ملحق‌ شدند.

وَ أَيدِي‌ المُؤمِنِين‌َ مسلمانان‌ وارد حصون‌ ‌آنها‌ شدند و حصون‌ ‌آنها‌ ‌را‌ ‌در‌ ‌هم‌ كوبيدند.

فَاعتَبِرُوا يا أُولِي‌ الأَبصارِ ‌که‌ خداوند چه‌ نحوه‌ دين‌ اسلام‌ ‌را‌ نصرت‌ مي‌كند و دشمنان‌ ‌را‌ سركوب‌ مي‌فرمايد.

]

(آیه 2)- بعد از بیان این مقدمه به داستان رانده شدن یهود بنی نضیر از مدینه پرداخته، می‌فرماید: «او (خداوند) کسی است که کافران اهل کتاب را در نخستین برخورد (با مسلمانان) از خانه‌هایشان بیرون راند»! (هو الذی اخرج الذین کفروا من اهل الکتاب من دیارهم لاول الحشر).

ج5، ص137

منظور از «حشر» در اینجا اجتماع و حرکت مسلمانان از مدینه به سوی قلعه‌های یهود، و یا اجتماع یهود برای مبارزه با مسلمین است، و از آنجا که این نخستین اجتماع در نوع خود بود در قرآن به عنوان «لأوّل الحشر» نامیده شده، و این خود اشاره لطیفی است به برخوردهای آینده با یهود «بنی نضیر» و یهود «خیبر» و مانند آنها.

سپس می‌افزاید: «شما هرگز گمان نمی‌کردید که آنها (از این دیار) خارج شوند و خودشان نیز گمان می‌کردند که دژهای محکمشان آنان را از عذاب الهی مانع می‌شود» (ما ظننتم ان یخرجوا و ظنوا انهم مانعتهم حصونهم من الله).

آنها چنان مغرور و از خود راضی بودند که تکیه‌گاهشان دژهای نیرومند و قدرت ظاهریشان بود، ولی از آنجا که خدا می‌خواست بر همه روشن سازد که چیزی در برابر اراده او قدرت مقاومت ندارد حتی بدون آن که جنگی رخ دهد آنها را از آن سرزمین بیرون راند! لذا در ادامه آیه می‌فرماید: «اما خداوند از آنجا که گمان نمی‌کردند به سراغشان آمد، و در دلهایشان ترس و وحشت افکند، به گونه‌ای که خانه‌های خود را با دست خویش و با دست مؤمنان ویران می‌کردند» (فاتاهم الله من حیث لم یحتسبوا و قذف فی قلوبهم الرعب یخربون بیوتهم بایدیهم و ایدی المؤمنین).

آری! خدا این لشکر نامرئی، یعنی لشکر ترس را که در بسیاری از جنگها به یاری مؤمنان می‌فرستاد بر قلب آنها چیره کرد، و مجال هرگونه حرکت و مقابله را از آنها سلب نمود، آنها خود را برای مقابله با لشکر برون آماده کرده بودند بی‌خبر از آن که خداوند لشکری از درون به سراغشان می‌فرستد.

و در پایان آیه به عنوان یک نتیجه گیری کلی می‌فرماید: «پس عبرت بگیرید ای صاحبان چشم»! (فاعتبروا یا اولی الابصار).